Khởi tố vụ án hình sự (VAHS) là giai đoạn đầu của hoạt động tố tụng hình sự, trong đó cơ quan có thẩm quyền xác định có hay không có dấu hiệu tội phạm để ra quyết định khởi tố hoặc quyết định không khởi tố vụ án.
Quyết định khởi tố VAHS là hình thức văn bản
tố tụng, xác định sự việc xảy ra trong thực tế có dấu hiệu của tội phạm. Quyết
định này có ý nghĩa rất quan trọng, làm phát sinh quan hệ pháp luật tố tụng
hình sự giữa cơ quan có thẩm quyền và người tham gia tố tụng.
Khi cơ quan có thẩm quyền ra quyết định khởi
tố vụ án sẽ là cơ sở pháp lý đầu tiên để thực hiện việc điều tra. Các hoạt động
điều tra và áp dụng các biện pháp ngăn chặn chỉ được tiến hành sau khi có quyết
định khởi tố vụ án, trừ một số trường hợp đặc biệt theo luật định.
Theo quy định tại Điều 104 Bộ luật Tố tụng
hình sự hiện hành:
1- Khi xác định có dấu hiệu tội phạm thì Cơ
quan điều tra phải ra quyết định khởi tố VAHS. Thủ trưởng đơn vị Bộ đội Biên
phòng, cơ quan Hải quan, Kiểm lâm, lực lượng Cảnh sát Biển và thủ trưởng các cơ
quan khác của Công an nhân dân, Quân đội nhân dân được giao nhiệm vụ tiến hành
một số hoạt động điều tra ra quyết định khởi tố vụ án trong những trường hợp
quy định tại Điều 111 của Bộ luật này.
Viện Kiểm sát (VKS) ra quyết định khởi tố
VAHS trong trường hợp VKS hủy bỏ quyết định không khởi tố vụ án của các cơ quan
quy định tại khoản này và trong trường hợp Hội đồng xét xử (HĐXX) yêu cầu khởi
tố vụ án.
HĐXX ra quyết định khởi tố hoặc yêu cầu VKS
khởi tố VAHS nếu qua việc xét xử tại phiên tòa mà phát hiện được tội phạm hoặc
người phạm tội mới cần phải điều tra.
2- Quyết định khởi tố VAHS phải ghi rõ thời
gian, căn cứ khởi tố, điều khoản của Bộ luật Hình sự được áp dụng và họ tên, chức
vụ của người ra quyết định.
3- Trong thời hạn 24 giờ, kể từ khi ra quyết
định khởi tố VAHS, VKS phải gửi quyết định đó đến Cơ quan điều tra để tiến hành
điều tra. Quyết định khởi tố kèm theo tài liệu liên quan đến việc khởi tố VAHS
của Cơ quan điều tra, Bộ đội Biên phòng, Hải quan, Kiểm lâm, lực lượng Cảnh sát
Biển, các cơ quan khác của Công an nhân dân, Quân đội nhân dân được giao nhiệm
vụ tiến hành một số hoạt động điều tra phải được gửi tới VKS để kiểm sát việc
khởi tố. Quyết định khởi tố của HĐXX phải được gửi tới VKS để xem xét, quyết định
việc điều tra. Yêu cầu khởi tố của HĐXX được gửi cho VKS để xem xét, quyết định
khởi tố.