Thành lập năm 2004, Hợp tác xã (HTX ) ốc gạo Vĩnh Tiến ở ấp Hòa Thuận, xã Vĩnh Bình (Chợ Lách) với chức năng nhiệm vụ là bảo tồn và khai thác ốc gạo đã tập hợp được 122 xã viên và số vốn đóng góp ban đầu là 43,4 triệu đồng. Thành phần Ban chủ nhiệm của HTX gọn nhẹ nhưng vẫn đảm bảo được chất lượng hoạt động gồm: 1 chủ nhiệm, 1 phó chủ nhiệm, 1 phụ trách tài chính và có riêng 1 Ban kiểm soát được bầu chọn từ những xã viên.
Ốc gạo là một loài thủy sinh nhuyễn thể có rải rác ở các con sông nước ngọt không bị nhiễm mặn vào mùa khô. Theo nghiên cứu của các nhà thủy sản học, mặc dù ốc gạo tồn tại ở nhiều nơi nhưng không chỗ nào con ốc gạo ngon bằng ốc gạo ở cồn Phú Đa, thuộc xã Vĩnh Bình (Chợ Lách) do thiên nhiên ưu đãi cho vùng đất này. Những năm 1978-1979 của thế kỷ trước, ốc gạo xuất hiện dày đặc ở cồn Phú Đa. Lúc đó, ốc gạo là “của trời cho” nên mạnh ai nấy khai thác; “mỏ” ốc gạo trên khúc sông gần 2 cây số bị cào đãi tan hoang. Mấy năm sau, ốc gạo xuất hiện thưa dần rồi biến mất. Nguyên nhân đáng được nghi ngờ nhất là người dân đã khai thác đến mức tận diệt con ốc gạo, khuấy động môi trường sinh trưởng của chúng… Đầu thế kỷ 21, ốc gạo lặng lẽ “trở về” cồn Phú Đa, người dân trong khu vực có ốc gạo lại ùn ùn kéo nhau đi khai thác, con ốc gạo một lần nữa có nguy cơ bị hủy diệt. Nhận thấy, ốc gạo là một loài thủy sinh quí hiếm cần được bảo tồn và là lợi ích chung của cộng đồng, chính quyền địa phương đã quyết định thành lập HTX Vĩnh Tiến để quản lý và chia sẻ nguồn lợi cho những người dân trong khu vực có ốc gạo.
Được giao 150ha diện tích mặt nước ở khu vực có ốc gạo sinh trưởng, HTX ốc gạo Vĩnh Tiến bắt tay ngay vào việc tập hợp xã viên, đại hội bầu Ban chủ nhiệm và thành lập các bộ phận có liên quan như thủ quỹ, kế toán… Và, điều đặc biệt là trong lần đại hội xã viên đầu tiên, HTX đã bầu ra Ban kiểm soát gồm 3 thành viên để giám sát toàn bộ hoạt động của HTX do chính xã viên bỏ phiếu bầu chọn, những vị này phải là người có uy tín ở địa phương, có phẩm chất đạo đức tốt.
Trong 3 năm, từ năm 2005 đến 2007, HTX ốc gạo Vĩnh Tiến hoạt động rất hiệu quả. Từ số vốn ban đầu là 43,4 triệu đồng đến năm 2007, sau khi trừ các chi phí phát sinh trong khai thác, chia lãi cho xã viên, thì quỹ đầu tư của HTX lên tới 90,6 triệu đồng, với 142 xã viên. Trong đó, người đóng góp cao nhất là 1 triệu đồng và người thấp nhất là 100 ngàn đồng. Nhưng, đến năm 2008 thì có sự cố xảy ra. Khi khai thác xong mùa ốc gạo năm đó, HTX tuyên bố bị lỗ vốn. Xã viên bắt đầu xôn xao, dư luận đặt nhiều câu hỏi có tính hoài nghi về hoạt động của HTX, đại loại như: Ốc gạo có tự nhiên, không phải đầu tư mua con giống, không cho ăn thức ăn, vẫn khai thác bình thường như mọi năm… thì làm sao lỗ vốn? Thế là xã viên kéo nhau rút vốn. Quỹ đầu tư hàng năm của HTX từ 90,6 triệu đồng năm 2007, đến năm 2008 chỉ còn 41,7 triệu đồng và chỉ còn 86 xã viên (giảm 46 xã viên). HTX Vĩnh Tiến thật sự khủng hoảng trong thời gian này. Chính lúc khó khăn đó, Ban kiểm soát của HTX đã nhanh chóng vào cuộc để giải tỏa mối nghi ngờ trong xã viên về tính công khai minh bạch của HTX. Sở dĩ hoạt động của HTX bị lỗ là do nhiều yếu tố khách quan. Đầu tiên là năm 2008, ốc gạo bị con vẹm đeo ký sinh trên mình rất nhiều, làm giảm chất lượng con ốc gạo Phú Đa vốn đã có “thương hiệu” trên thị trường, nên giá bán ốc rất thấp so với những năm trước. Mặt khác, những chi phí đầu tư cho khai thác ốc gạo, như: mua thiết bị cào ốc, chi phí mướn ghe cào ốc, chi phí mướn người lảy con vẹm trên mình ốc, chi phí bảo vệ… cao hơn số tiền thu được trong mùa khai thác ốc gạo năm đó, nên lỗ. Tất cả những điều này đã được Ban kiểm soát phân tích kỹ càng khi họp xã viên định kỳ để công khai tài chính. Ngoài ra, năm 2009, khi đến mùa khai thác ốc gạo, HTX đã mướn chính những người trong gia đình xã viên đến lảy con vẹm, vừa để cho xã viên có thêm thu nhập và giám sát luôn hoạt động của HTX để xã viên yên tâm mà chia sẻ khó khăn với HTX. Đây là một biện pháp có tính “mở” của Ban chủ nhiệm HTX, vì khi xã viên cùng tham gia hoạt động với HTX thì mọi thu chi tài chính sẽ được công khai, minh bạch, tránh những hoài nghi không đáng có trong dư luận. Từ đó, tình hình đã bắt đầu được cải thiện. Năm 2009 không có xã viên nào rút vốn 100% và vẫn duy trì được số lượng 86 xã viên, mặc dù khó khăn vẫn còn ở phía trước khi chưa trị được “bệnh” vẹm đeo trên con ốc gạo.
Một tin vui từ HTX ốc gạo Vĩnh Tiến là trong tháng 3 năm 2010, khi cào thử để nắm tình hình sinh trưởng của ốc gạo, HTX rất phấn khởi vì hiện tượng vẹm bám trên con ốc gạo đã được cải thiện rất nhiều, trữ lượng khá dồi dào, con ốc no tròn, vàng đẹp. Nếu tình hình này tiến triển bình thường đến khi khai thác và con ốc gạo thật sự “ bình phục” thì không bao lâu nữa con ốc gạo sẽ trở lại thời “hoàng kim” của nó.
Anh Nguyễn Văn Hưng, Chủ nhiệm HTX ốc gạo Vĩnh Tiến tâm sự với chúng tôi một cách chân thành: Nếu như không có Ban kiểm soát HTX làm việc nghiêm túc thì chắc sẽ có rất nhiều rối rắm, thậm chí mất niềm tin của xã viên. Bởi sự giải thích một chiều khó có thể thuyết phục được một tập thể người đang bị đụng chạm trực tiếp đến lợi ích. Điều quan trọng là chúng tôi đã xử lý tình huống hết sức bình tĩnh, mà cho đến bây giờ, chúng tôi thật sự thấy những biện pháp của mình là hiệu quả, nhất là biện pháp cho xã viên cùng tham gia hoạt động với Ban chủ nhiệm HTX. Tới đây, HTX ốc gạo Vĩnh Tiến sẽ sáp nhập với mô hình đồng quản lý bảo tồn ốc gạo, thủy sản và du lịch sinh thái của xã Vĩnh Bình, trách nhiệm của chúng tôi càng nặng nề hơn, vì phải thành lập thêm nhiều bộ phận chuyên môn mới như tổ sản xuất cây giống, tổ sản xuất hoa kiểng, cây cảnh và du lịch… Tuy vậy, chúng tôi vẫn có niềm tin là mình sẽ hoàn thành tốt nhiệm vụ, vì bên cạnh chúng tôi còn có những xã viên đang và sẽ gắn bó với chúng tôi lâu dài. Và, trong hướng bố trí nhân sự mới của HTX, điều cần thiết là chúng tôi vẫn duy trì Ban kiểm soát của HTX, coi đó là một bộ phận cực kỳ quan trọng cho sự phát triển của HTX bởi tính chất công việc của bộ phận này.
