Ở ba vùng nước (ngọt, lợ, mặn) tại các tỉnh ven biển ĐBSCL đều có còng, nhưng “ thánh địa’’ của chúng thuộc vùng nước lợ. Ở đó, nhiều nhất phải kể đến còng quều, kế đến là còng lửa; còn nơi sát biển thuộc lãnh địa của còng gió (có nơi gọi là còng nhịp).
Cũng là con vật bò ngang với tám chân, hai càng như cua, ba khía, nha, rạm… nhưng điều ngộ nghĩnh ở họ nhà còng là hàng năm chúng chỉ lột vỏ vào dịp Tết Đoan Ngọ, tức mùng 5 tháng 5 âm lịch. Lại nhớ đến món đặc sản mắm còng. Ở vùng sông biển ĐBSCL, hàng năm, khi mùa mưa vừa trở lại, họ nhà còng sẽ kéo nhau về bên các mương, rạch để lột vỏ, đông như ngày hội. Những bà mẹ quê chỉ làm động tác nhẹ nhàng : xắn ống quần, rồi xách thùng thiếc ra đó mà hốt chúng về. Còng lột vỏ đem rửa sạch, sau đó xếp chúng thành từng lớp trong keo, hũ, rồi rưới rượu trắng vào cho thấm, kế đến dằn lại và để yên không động đậy chừng tuần lễ. Đến ngày thứ 7, chắt nước rượu ấy ra và thay vào đó là phần nước đường đã nấu chín, cùng với thính (đậu nành hoặc gạo rang vàng đâm nhuyễn) rắc đều làm cho mắm còng thơm lừng, trở nên món độc nhất vô nhị. Khi ăn, mắm còng được trộn thêm với khóm, tỏi, ớt, ăn cặp thêm với rau sống, chuối chát, thật hấp dẫn. Còn nếu muốn lai rai, thì phải uống với rượu nếp.
Ở Bến Tre trước đây như vùng Châu Bình (Giồng Trôm), miệt Mỹ Hưng, An Thạnh, An Qui, An Nhơn…(huyện biển Thạnh Phú)…còng nhiều vô số kể. Hồi đó, vào dịp mùng 5 tháng 5 âm lịch, vẫn thấy mắm còng đựng trong những chiếc keo, hũ sành bày bán nhan nhản ở các chợ. Thế còn bây giờ? Anh Tư Lý, một nông dân ở ấp 5, xã An Thạnh(Thạnh Phú) bật cười khi nghe tôi nhắc đến chuyện mắm còng. Tư Lý vỗ vai tôi: “Hết rồi ông anh ơi! Bây giờ, còng đâu có thời gian mà lột nữa. Còng mới nhỏ nhỏ là đã không thể thoát khỏi tay bầy trẻ bắt cho tôm, cua, vịt… xơi tái. Vịt đẻ ăn mồi còng bảo đảm tròng đỏ của trứng có màu đỏ au - màu của loại trứng vịt với chất lượng cao, nhiều đạm tố bởi thịt còng rất giàu chất dinh dưỡng. Nuôi tôm quảng canh, đặt lộp bắt cá bống dừa cũng thế. Tôm, cá bống dừa rất khoái mồi còng (bằm nhuyễn ra)…”
Bây giờ, đến mùa còng lột, khó mà tìm ra món đặc sản ấy bày bán nơi các chợ; chỉ có chăng là của những bà mẹ quê, đã chuẩn bị trước, làm dăm ba keo mắm còng để đãi khách quí hoặc tặng người thân. Anh Tư Lý lại vỗ vai tôi, lần này, cái vỗ mạnh hơn trước nhiều: “Thôi thì mất cái này mà được cái kia…”. Thì ra trong sức mạnh hái ra ngoại tệ của các chú tôm, cua, trứng vịt xuất khẩu…, là động lực làm thay đổi bộ mặt nơi những vùng quê biển, cũng có sự góp phần không nhỏ của loài còng mà cứ ngỡ nó như vô tích sự. Và còng còn mang cả dấu ấn của tuổi thơ vùng sông biển, của những kỷ niệm về những vùng quê nghèo khó nay đã đổi đời đi lên.
