Danh nhân Nguyễn Đình Chiểu đã có một cuộc đời đầy biến cố, mất mát, giai đoạn thế kỷ XIX. Tiểu sử cuộc đời của cụ đã được tóm lược và khắc lại trên văn bia Nguyễn Đình Chiểu, trong khuôn viên Di tích Quốc gia đặc biệt Mộ và Khu lưu niệm Nguyễn Đình Chiểu.

Cụ sinh ngày 1-7-1822, tại làng Tân Thới, huyện Bình Dương, tỉnh Gia Định (nay thuộc phường Cầu Kho, Quận 1, TP. Hồ Chí Minh), tự Mạnh Trạch, hiệu Trọng Phủ (sau khi bị mù, cụ lấy hiệu là Hối Trai).

Năm 1843, cụ thi đậu Tú tài ở trường thi Gia Định. Năm 1849, cụ ra Huế chờ khoa thi Hội, chưa kịp thi thì được tin mẹ mất nên trở về Gia Định chịu tang mẹ. Vì khóc thương mẹ, cụ đã lâm bệnh nặng rồi bị mù hai mắt. Mãn tang mẹ, cụ mở trường dạy học, làm thầy thuốc chữa bệnh cho dân và sáng tác thơ văn. Người dân quý trọng gọi cụ là “Đồ Chiểu”. Một người học trò của cụ tên là Lê Tăng Quýnh cảm thương hoàn cảnh cụ, đã xin cha mẹ gả em gái của mình cho cụ là bà Lê Thị Điền. 

Năm 1859, giặc Pháp chiếm thành Gia Định, cụ Nguyễn Đình Chiểu về quê vợ ở làng Thanh Ba, huyện Cần Giuộc, tỉnh Long An. Pháp chiếm Cần Giuộc, cụ về tị địa tại Ba Tri, tỉnh Bến Tre. Biết cụ là người được nhân dân kính trọng và yêu mến, thực dân Pháp dùng mọi cách để mua chuộc. Cụ cương quyết không hợp tác với giặc. Cụ sống thanh bần, dùng thơ văn để làm vũ khí góp phần động viên, cổ vũ nhân dân chống giặc. Cụ mất vào ngày 3-7-1888 và an nghỉ tại xã An Đức, huyện Ba Tri. 

Thơ văn Nguyễn Đình Chiểu gồm nhiều thể loại, trong đó, thành công nhất là truyện thơ và các bài văn tế bằng chữ Nôm. Có thể kể đến các tác phẩm như: Truyện thơ Lục Vân Tiên, Dương Từ - Hà Mậu, Ngư Tiều y thuật vấn đáp, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc, Văn tế nghĩa sĩ trận vong lục tỉnh, 10 bài thơ điếu Đốc binh Phan Ngọc Tòng... Các tác phẩm cụ sáng tác là những áng thơ văn bất hủ, chứa chan lòng yêu nước thương dân, đặc biệt là đối với người nông dân tay lấm chân bùn, căm thù giặc ngoại xâm; đồng thời, dạy con người đạo nghĩa ở đời.

Theo đánh giá của các nhà nghiên cứu, tác phẩm truyện thơ Lục Vân Tiên là một trong những tác phẩm ưu tú của nền văn học Việt Nam có ảnh hưởng sâu sắc đến văn hóa dân gian các tỉnh phía Nam. Đây là tác phẩm được cụ viết trước khi thực dân Pháp xâm lược, nhằm tuyên truyền đạo lý làm người. Tác phẩm có tổng 2075 câu thơ với hình thức truyện kể văn vần (hay còn gọi là truyện thơ) cùng nhiều hình tượng nghệ thuật đẹp trong văn chương đã được nhân dân tiếp nhận và tin theo đạo lý chính nghĩa ấy.

Tiến sĩ Mai Mỹ Duyên - Hội viên Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam nhận định: Truyện thơ Lục Vân Tiên là một tác phẩm độc đáo “có một không hai” trong số những truyện thơ ở Việt Nam. Cụ Nguyễn Đình Chiểu đã tiếp thu được những tinh hoa của văn hóa dân gian từ cách cảm, cách nghĩ đến lời ăn, tiếng nói của người dân lao động, nên khi chuyển tải vào tác phẩm Lục Vân Tiên đã trở nên gần gũi với dân gian và sớm được nhân dân khai thác như nguồn chất liệu cho dân ca. 

Theo Tiến sĩ Mai Mỹ Duyên - Hội viên Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam): “Tác phẩm đã thể hiện tư tưởng của cụ Đồ Chiểu. Mỗi một nhân vật trong tác phẩm không chỉ là gửi gắm niềm khát vọng, lý tưởng, mục đích, ý chí sống to lớn của cụ mà còn phản ánh cuộc đời của cụ. Thông qua các tuyến nhân vật, cụ cũng đã phê phán mạnh mẽ những cái xấu xa của xã hội”. 

Từ tác phẩm Lục Vân Tiên đã cho ra đời loại hình diễn xướng Nói thơ Vân Tiên. Theo Tiến sĩ Mai Mỹ Duyên, hình thức diễn xướng Nói thơ Vân Tiên trên vùng đất Bến Tre đã lan tỏa và có mặt trong một không gian rộng lớn, cho thấy rằng, truyện thơ Lục Vân Tiên có một giá trị rất sâu sắc trong đời sống cộng đồng. “Nói thơ Vân Tiên” hiện vẫn còn được lưu giữ trong ký ức của nhiều người lớn tuổi và được truyền dạy cho các thế hệ trẻ về sau.

Phó giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Trần Thị Kiều Tôn cho biết: Thế hệ hiện tại tự hào và vinh dự khi được thừa hưởng giá trị di sản văn hóa phi vật thể Nói thơ Vân Tiên, đồng thời, cũng là trách nhiệm bảo tồn, phát huy giá trị di sản đó. Nhiều năm qua, đặc biệt là trong năm 2022, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Trung tâm Văn hóa - Điện ảnh tỉnh đã tổ chức các lớp tập huấn “Nói thơ Vân Tiên” nhằm bảo tồn và phát triển loại hình nghệ thuật này trong các tầng lớp nhân dân.

Nhà thơ, nhà giáo, thầy thuốc Nguyễn Đình Chiểu đã được UNESCO thông qua nghị quyết cùng kỷ niệm 200 năm Ngày sinh Danh nhân Nguyễn Đình Chiểu. Qua đó đã khẳng định, quốc tế đánh giá cao những giá trị về văn hóa của cụ Nguyễn Đình Chiểu để lại. Đây không chỉ là dịp để nhắc nhớ một danh nhân của xứ Dừa, của đất nước, mà tiếp tục tôn vinh những giá trị văn hóa to lớn cụ đã để lại cho đời.

Theo PGS.TS Đoàn Lê Giang - nguyên Trưởng khoa Việt Nam học - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (TP. Hồ Chí Minh), người có hơn 30 năm nghiên cứu và giảng dạy về Danh nhân Nguyễn Đình Chiểu: Có thể thấy rõ 4 phương diện giá trị văn hóa của cụ Nguyễn Đình Chiểu để lại và xem đây là những di sản quý báu đã đóng góp cho dân tộc và nhân loại. Đó là, một nhà thơ lớn của nhân dân Việt Nam; một nhà thơ, nhà giáo, thầy thuốc nhân đạo, thân dân và yêu hòa bình; một nhà tư tưởng lớn của Việt Nam - người đã đánh dấu quá trình chuyển biến của Nho học Việt Nam theo hướng đô thị hóa, Việt hóa và bình dân hóa; thầy giáo, thầy thuốc vượt qua nghịch cảnh để giúp ích cho nhân dân.

Kỷ niệm 200 năm Ngày sinh Danh nhân Nguyễn Đình Chiểu, cũng là dịp để tuyên truyền, nhắc nhớ và giáo dục cho các thế hệ về tấm gương, nhân cách sáng ngời của cụ Nguyễn Đình Chiểu. Tấm gương về một nhà thơ một lòng yêu nước, dùng ngòi bút “sắc bén” để làm vũ khí chống giặc; tấm gương về một nhà giáo tận tụy dạy dỗ các thế hệ học trò; tấm gương một thầy thuốc nêu cao y đức tận tâm chữa bệnh cho nhân dân.

Ông Phạm Văn Luân, 33 năm tuổi Đảng, Bí thư Chi bộ ấp Giồng Cục, xã An Đức (Ba Tri) bày tỏ: “Trong nhân cách cụ Đồ Chiểu, tôi khâm phục  nhất là sự chịu khó, vượt lên số phận của cụ, tuy mù lòa nhưng cụ vẫn làm thơ chống giặc, dạy học, bốc thuốc cho dân, sống cuộc đời thanh cao, giản dị. Noi theo tấm gương của cụ, tôi đã tích cực, gương mẫu trong các phong trào của địa phương”.

Giám đốc Sở Y tế Ngô Văn Tán cho biết:“Cán bộ, công chức, viên chức của ngành y tế luôn học hỏi và không ngừng cố gắng rèn luyện, trau dồi để nâng cao y nghiệp và y đức, hết lòng chữa trị, chăm sóc tốt cho người bệnh theo tấm gương của cụ Nguyễn Đình Chiểu, hướng đến đưa công tác khám chữa trị ngày càng đạt hiệu quả toàn diện hơn. Vừa là thực hiện ý nguyện của thế hệ đi trước để lại, vừa đáp ứng nhu cầu của xã hội trong thời điểm hiện nay, cũng như trong tương lai”.