Phù sa mặn (kỳ 1)

Xoài tứ quý. Ảnh: K. Liên

Mặn - ngọt 2 mùa

Địa lý của vùng cù lao sát biển này nằm trong sự chi phối của chế độ bán nhật triều, mỗi ngày 2 lượt con nước lớn ròng đã đẩy lưỡi mặn lên ngâm dần chân đất. Mùa khô lưỡi mặn liếm đất càng sâu. Rồi mùa mưa, đất được giải hạn, đất được tắm táp nhả mặn, rửa chân phèn bước lên mùa gieo cấy.

Đã bao đời nay, người dân quê tôi sống trong sự kiến tạo của chiều kích không gian và thời gian đã được mặc định: mùa mưa và mùa nắng tương đồng với mùa ngọt và mùa mặn. Họ trồng rừng, nuôi tôm, đóng đáy, trồng lúa, ấp ủ mộng ước ấm no đủ đầy và le lói một chút khát vọng giàu có. Họ sản xuất ra những giống lúa danh tiếng như Tàu Hương, Nàng Keo… Chất đất mặn mòi này đã tích tụ tinh túy trong loài cua gạch điều nức tiếng hay trong con tép bạc đất mà mỗi lần làm mắm tép hoặc đem nướng với muối ớt thì nghe dậy hương rôm rả trong miệng người sành ăn.

Dù sản vật quê tôi đã dâng tặng cho đời thú phong lưu nhưng bao thế hệ đã qua đi, tất cả những dòng sông đều tuôn nước về biển cả, những lớp sóng sau xô lớp sóng trước mà hình như người dân quê tôi chưa bước ra khỏi số phận nghèo khó đã được mặc định: họ ngơ ngác trước những chuyển biến nhanh và lạnh lùng của nền kinh tế thị trường, phải “sanh phương” bằng nghề gì? trồng cây gì, nuôi con gì trên vùng đất mặn này? Họ loanh quanh chưa thể tìm ra đáp số cho cuộc sống!

Hình như chất mặn vón cục trong đất như là thanh chắn trường niên níu chân người dân trong nỗi lo toan chén cơm manh áo? Phải chăng nỗi ám ảnh mặn đã lưu cữu trong tâm thức của cư dân miền biển nên lúc sinh thời, mỗi lần có bà con dưới quê lên chơi, câu hỏi đầu tiên của ngoại là: “Ở dưới nước mặn lên chưa? Lúa trúng hay thất? Bà con năm nay đủ ăn không?”. Nỗi lo thâm căn cố đế là cái nghèo, cái thiếu ăn. Điều đó đã trở thành nỗi lo sợ ở làng quê mỗi khi nước mặn lên sớm hay lúa bị sâu rầy phá hại. Đã có một thời cây lúa Thạnh Phú vừa bị nhiễm mặn, vừa bị sâu rầy phá hại dữ dội, người nông dân phải từ bỏ ruộng đồng sống tha phương cầu thực ở Sài Gòn hoặc đi cắt lúa mướn tận Đồng Tháp, Cà Mau. Cho nên, ngoại thường hăm he mỗi khi con cháu làm đổ cơm ra bàn hay ăn cơm mà bỏ thừa: “Con ơi hạt cơm là hạt ngọc, không biết quý trọng thì chừng nữa không có mà ăn!”.

Đất mặn trở mình

Rồi đã đến lúc đất phù sa mặn phải trở mình. Về Thạnh Phú mùa này, lúc nào cùng nghe người dân bàn luận râm ran chuyện làm ăn với những lời lẽ nghe là lạ: “Làm lúa sạch, lúa tôm, xoài sạch Tứ Quí…” Người ta rất dễ nhận thấy những chân ruộng xanh mướt, màu nước sạch, không lẫn một cọng cỏ dại. Đó là những cánh đồng lúa tôm ở An Nhơn, An Qui.

Cách thức canh tác của nông dân hoàn toàn khác xưa. Không biết họ thấm nhuần mức độ tác hại của biến đổi khí hậu như thế nào nhưng họ đã hiểu được rằng phải thay đổi, phải khác thời trước thì đời sống mới khá được. Bây giờ trong nghề nông của họ đã nảy sinh những từ ngữ mà trước kia chỉ có trong cửa miệng của những nhà nông học, ví dụ như: quy hoạch, mô hình thực nghiệm, cánh đồng mẫu, sinh thái, nước biển dâng, xâm nhập mặn…

Giờ đây, nông dân Thạnh Phú đã và đang suy nghĩ điều gì trên đồng ruộng của họ? Ông Hồ Văn Cương - Chủ tịch Hội đồng quản trị Hợp tác xã lúa tôm Thạnh Phú tính toán: “Lúa mùa địa phương sinh trưởng trong 5 tháng, mặn chạy không kịp, gặt một công chỉ có 5 - 7 giạ, làm lúa như vậy nhà nông không sống nổi. Cán bộ khuyến nông về xã hướng dẫn làm giống mới năng suất 4 - 5 tấn/ha kết hợp nuôi tôm càng xanh rất có hiệu quả, nông dân mê lắm”.

Giải pháp đột phá trong canh tác ở huyện Thạnh Phú là tái cơ cấu sản xuất nông nghiệp phù hợp với tình hình xâm nhập mặn ở các vùng ven biển. Thật ra, hơn 20 năm qua, nông dân địa phương cũng đã biết nuôi một vụ tôm sú một vụ lúa “Con tôm ôm cây lúa”, thế nhưng vẫn còn nhiều bấp bênh. Giờ đây, nông dân được các kỹ sư của Trung tâm Khuyến nông tỉnh Bến Tre triển khai mô hình “Nuôi tôm càng xanh toàn đực trong ruộng lúa”. Họ được tiếp cận kỹ thuật canh tác có bài bản khoa học thông qua các buổi hội thảo, tập huấn, học hỏi trực tiếp tại cánh đồng thực nghiệm, các điểm trình diễn.

Điểm thực hiện mô hình là 20ha ở xã An Qui và An Nhơn, nằm trong vùng quy hoạch nuôi tôm - lúa của địa phương. 15 hộ tham gia mô hình phải đảm bảo các điều kiện như: có đất sản xuất, chịu khó học hỏi, thực hiện đúng quy trình kỹ thuật do Trung tâm Khuyến nông tập huấn trong việc cải tạo ao, chuẩn bị nước đảm bảo yêu cầu trước khi thả giống, kỹ thuật nuôi tôm càng xanh trong ruộng lúa… Đã suy nghĩ, cân nhắc thiệt hơn trên đồng ruộng của mình, các hộ tham gia dự án bắt tay vào làm chặt chẽ với quyết tâm cao.

“Con tôm ôm cây lúa”

Cắt vụ ngọt, toàn đực, bẻ càng - đó là những động thái sản xuất theo kỹ thuật mới được nông dân diễn tả bằng những động từ rất mạnh mẽ, dứt khoát. Ông Nguyễn Văn Muông - xã An Qui nói: “Mưa đã rửa phèn, đến cuối tháng 5 là sạ lúa 100 ngày. Đến tháng 10, nước mặn bắt đầu lên là lúa đã thu hoạch xong, dứt khoát không để bị lấn vụ. Tiếp sau đó là thả tôm càng xanh. Cái đó gọi là cắt vụ ngọt”.

Mặc dù cụm từ “tôm toàn đực” chỉ mới xuất hiện ở Thạnh Phú trong thời gian gần đây nhưng đã có sức hút lớn đối với nông dân, gây ý thức trong họ về kỹ thuật mới nuôi tôm trên vùng đất này. Nông dân suy nghĩ: Tôm toàn đực là không nuôi chung với con tôm cái, tức là chỉ có một loại giống đực sống với nhau. Còn ông Châu Hữu Trị - Quyền giám đốc Trung tâm Khuyến nông tỉnh giải thích: “Nuôi tôm toàn đực là để ngăn chặn chúng kết cặp sẽ tạo ra tôm sô, giá không cao. Tôm đực size lớn, nặng ký, thịt chắc”. Trước đây nông dân chỉ nuôi tôm - lúa, bây giờ nâng lên một bước nữa là trồng lúa với các giống thích hợp cho chất lượng gạo ngon như OM 5451, OM 4900, Nàng hoa… kết hợp với nuôi tôm toàn đực. Rõ ràng bây giờ hàm lượng khoa học đã được tăng lên trên vùng đất chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi ở Thạnh Phú.

Từ chỗ luân canh cây lúa, sản xuất nông nghiệp ở huyện Thạnh Phú đang hướng tới xen canh tôm - lúa. Trong những năm gần đây, tình hình biến đổi khí hậu, xâm nhập mặn diễn ra ngày càng phức tạp nên người nông dân đã quan tâm hơn đến việc đầu tư công trình nuôi, ứng dụng khoa học kỹ thuật vào sản xuất thông qua cách áp dụng các mô hình nuôi đa canh, đa con trên cùng đơn vị diện tích. Phương pháp chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi này thuận với điều kiện thiên nhiên nửa mùa mặn nửa mùa ngọt. Nhưng nhà nông không được canh tác với tư duy “nửa mùa”.

(Còn tiếp)

Bút ký của Kim Liên