Bảo đảm các quy định của Luật Đường sắt (sửa đổi) được khả thi, thống nhất và hiệu quả

Phát biểu tại tổ của nguyên Phó chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội Nguyễn Thị Lệ Thuỷ.

Tham gia thảo luận tại Tổ số 9, đại biểu Nguyễn Thị Lệ Thuỷ, nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, Đại biểu Quốc hội đơn vị tỉnh Bến Tre cơ bản đồng tình với các cơ chế, chính sách được bổ sung vào dự thảo Luật Đường sắt (sửa đổi), các cơ chế, chính sách này được tập hợp từ Nghị quyết về chủ trương đầu tư dự án đường sắt tốc độ cao trên trục Bắc - Nam, dự án đường sắt Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng và Nghị quyết thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù, đặc biệt để phát triển hệ thống mạng lưới đường sắt đô thị tại Thành phố Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, qua nghiên cứu, đại biểu nhận thấy có những cơ chế, chính sách khi đưa vào dự thảo Luật chưa được triển khai thực hiện; những cơ chế, chính sách chưa được tổng kết; những cơ chế, chính sách có phạm vi vượt quá hoặc mở rộng hơn so với các cơ chế, chính sách tại Nghị quyết được thông qua. Do đó, để các cơ chế, chính sách đưa vào dự thảo Luật bảo đảm tính khả thi, chặt chẽ và hiệu quả, đại biểu quan tâm góp ý một số vấn đề sau:

(1) Đối với dự án Luật Đường sắt (sửa đổi):

Thứ nhất, theo Tờ trình của Chính phủ, mục đích của các chính sách đưa vào dự thảo Luật nhằm xây dựng đường sắt trở thành “hệ thống giao thông chủ lực”. Hệ thống giao thông chủ lực có nghĩa sử dụng đường sắt là chính, như vậy mục đích này có bảo đảm tính khả thi và đúng thực tế. Bên cạnh đó, trong Tờ trình thể hiện nội dung “cơ quan có thẩm quyền đã đồng ý” nhưng không có cơ sở chứng minh cơ quan có thẩm quyền nào đã đồng ý và đồng ý đến mức độ nào đối với những chính sách được đưa vào dự thảo Luật, việc Tờ trình sử dụng văn phong như vậy là chưa bảo đảm tính khách quan, chưa thể hiện đúng vai trò là một cơ quan trình dự án luật cho Quốc hội là cơ quan tối cao về công tác lập pháp để thẩm tra. Do đó, đại biểu đề nghị cơ quan soạn thảo nên cân nhắc, điều chỉnh văn phong của Tờ trình cho phù hợp.

Thứ hai, theo Báo cáo số 519/BC-CP ngày 15-6-2025 của Chính phủ về tiếp thu, giải trình kết luận của Uỷ ban Thường vụ Quốc hội và ý kiến thẩm tra bổ sung của Uỷ ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội về dự án Luật Đường sắt (sửa đổi), Chính phủ dự kiến đề nghị đưa nội dung “Chuyển mục đích sử dụng rừng sang mục đích khác và tạm sử dụng rừng” vào Nghị quyết chung của Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khoá XV để áp dụng cho dự án đường sắt Hà Nội - Đồng Đăng và Hải Phòng - Hạ Long - Móng Cái. Đại biểu thấy rằng tính đặc thù của mặt bằng rừng không giống như những mặt bằng khác, không phải mặt bằng trống mà là diện tích đất trên đó có rừng sinh trưởng và phát triển, nếu quy định tạm sử dụng rừng để xây dựng một công trình, dự án và khi không còn sử dụng nữa thì sẽ hoàn trả lại nhưng không thể hoàn trả mặt bằng rừng và cũng không thể trồng lại phục hồi rừng. Do đó, đại biểu đề nghị cân nhắc bỏ quy định về “tạm sử dụng rừng”.

Thứ ba, sự mâu thuẫn giữa dự thảo Luật Đường sắt và Luật Quy hoạch hiện hành, cụ thể: Tại điểm b khoản 1 Điều 20 dự thảo Luật quy định: “Bộ trưởng Bộ Xây dựng tổ chức lập, thẩm định, phê duyệt quy hoạch mạng lưới đường sắt”. Tuy nhiên, quy hoạch mạng lưới đường sắt là quy hoạch ngành quốc gia và theo quy định của Luật Quy hoạch hiện hành thì thẩm quyền phê duyệt thuộc về Thủ tướng Chính phủ. Do đó, đại biểu đề nghị cơ quan soạn thảo rà soát, điều chỉnh lại để bảo đảm tính thống nhất trong hệ thống pháp luật.

Thứ tư, quy định về điều chỉnh quy hoạch. Cũng tại Điều 20 dự thảo Luật quy định: “Trường hợp việc lập, thẩm định, phê duyệt dự án đường sắt, dự án tổ hợp công nghiệp đường sắt, dự án tái định cư phục vụ giải phóng mặt bằng cho dự án đường sắt có điều chỉnh so với quy hoạch có liên quan thì dự án được phê duyệt mà không phải thực hiện thủ tục điều chỉnh quy hoạch; quy hoạch có liên quan phải được kịp thời cập nhật cho phù hợp và công bố theo quy định”. Theo quy định này, cho phép phê duyệt dự án ngay cả khi chưa điều chỉnh quy hoạch, các quy hoạch có liên quan phải điều chỉnh lại theo dự án. Quy định này chưa phù hợp với pháp luật về quy hoạch. Đồng thời, pháp luật về quy hoạch cũng cho phép thực hiện theo thủ tục rút gọn trong những trường hợp cần thiết để phục vụ cho phát triển kinh tế xã hội, phục vụ cho các dự án quan trọng của quốc gia. Hơn nữa, Luật Quy hoạch đang được Quốc hội sữa đổi, nếu thật sự việc quy hoạch gây cản trở, chậm quá trình đầu tư dự án thì Chính phủ có thể đề xuất sữa đổi những nội dung liện quan. Thêm vào đó, dự án đường sắt là một dự án lớn quan trọng của quốc gia nên không thể đầu tư ngay trong một thời gian ngắn mà cần nhiều thời gian để chuẩn bị đầu tư, trong khoảng thời gian đó có thể tiến hành song song việc điều chỉnh quy hoạch. Do đó, đại biểu đề nghị cho phép thực hiện đồng thời việc điều chỉnh quy hoạch theo thủ tục rút gọn với phê duyệt dự án khi dự án đó còn chưa phù hợp với quy hoạch. Ngoài ra việc quy định phê duyệt dự án kể cả khi dự án chưa phù hợp quy hoạch cũng mâu thuẫn ngay chính trong cùng dự thảo Luật, cụ thể mâu thuẫn với nguyên tắc tại khoản 2 Điều 4 dự thảo Luật đó là đường sắt phải phát triển theo quy hoạch, kế hoạch và quy định tại khoản 1 Điều 9 dự thảo Luật là kết cấu hạ tầng đường sắt phải phù hợp với quy hoạch mạng lưới giao thông. Do đó, đại biểu đề nghị cơ quan soạn thảo rà soát, điều chỉnh để bảo đảm quy định được thống nhất.

Thứ năm, quy định về đầu tư dự án đường sắt bằng vốn ngoài nhà nước.

Tại khoản 1 Điều 25 dự thảo Luật quy định: “Khuyến khích tổ chức, cá nhân tham gia đầu tư dự án đường sắt bằng nguồn vốn ngoài nhà nước theo quy định của pháp luật về đầu tư” và khoản 5 Điều 25 quy định: “Đối với dự án đường sắt quốc gia, Ủy ban nhân dân cấp tỉnh quyết định việc chỉ định nhà đầu tư dự án theo quy định tại khoản 1 Điều này thực hiện việc đầu tư dự án phát triển đô thị theo mô hình TOD thuộc phạm vi dự án”. Đại biểu cho rằng quy định này chưa được chặt chẽ, bởi lẽ, để đầu tư dự án đường sắt quốc gia thì cần nguồn kinh phí rất lớn, nhà đầu tư phải bỏ ra ít nhất 20% vốn nhưng điều luật lại quy định chỉ định nhà đầu tư tham gia thêm việc đầu tư các dự án TOD là chưa lường trước được khả năng đầu tư, khả năng tài chính của nhà đầu tư cho những dự án này. Bên cạnh đó, dự án TOD là dự án phát triển đô thị, khi khu vực đó có đường sắt thì việc phát triển đô thị sẽ trở nên dễ dàng; khoản 2 của điều này cũng quy định việc giải phóng mặt bằng cho TOD được thực hiện bằng vốn ngân sách nhà nước. Theo đó, nhiều chính sách được đưa ra nhằm thu hút nhà đầu tư nhưng dự thảo Luật lại quy định chỉ định nhà đầu tư cho dự án TOD là không cần thiết, có thể gây thất thu ngân sách, đồng thời có khả năng vi phạm Quy định số 178-QĐ/TW ngày 27-6-2024 của Ban Chấp hành Trung ương về kiểm soát quyền, lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật. Do đó, đại biểu đề nghị cần cân nhắc đối với các dự án này có thể kêu gọi đấu thầu thay vì chỉ định nhà đầu tư nhằm thu hút thêm nhiều nhà đầu tư khác, đồng thời bảo đảm quyền lợi của nhà nước.

Tại điểm b khoản 4 Điều 25 dự thảo Luật quy định: “Nhà đầu tư được chỉ định phải chứng minh đủ năng lực về khả năng thu xếp vốn chủ sở hữu, huy động vốn vay, nguồn vốn hợp pháp khác; chứng minh kinh nghiệm hoặc có thỏa thuận hợp tác với đối tác có kinh nghiệm thực hiện các dự án tương tự”. Với quy định này, nhà đầu tư được chỉ định phải “chứng minh kinh nghiệm” nhưng dự thảo Luật chưa quy định rõ kinh nghiệm của nhà đầu tư trong lĩnh vực đường sắt hay ở lĩnh vực nào, cần phân biệt rõ nhà đầu tư và nhà thầu vì nhà thầu là chủ thể trực tiếp thi công mới cần kinh nghiệm trong xây dựng, còn nhà đầu tư thì không cần kinh nghiệm trong xây dựng nên đại biểu đề nghị làm rõ tiêu chí quy định tại điểm b khoản 4 Điều 25 áp dụng đối với nhà đầu tư hay nhà thầu.

Tại điểm c khoản 4 Điều 25 dự thảo Luật quy định: “Trước khi quyết định áp dụng hình thức chỉ định nhà đầu tư, cơ quan có thẩm quyền lấy ý kiến bằng văn bản của Bộ Quốc phòng, Bộ Công an đối với yêu cầu về bảo đảm quốc phòng, an ninh quốc gia, bảo vệ bí mật nhà nước”. Đại biểu cho rằng quy định này cũng chưa thực sự chặt chẽ, bởi lẽ, dự án đường sắt không chỉ liên quan đến bí mật an ninh quốc gia, bí mật nhà nước mà còn liên quan đến nhiều lĩnh vực khác như: nguồn vốn, tư cách của nhà đầu tư, khoa học - công nghệ,…. Tuy nhiên, các lĩnh vực này thì dự thảo Luật không quy định lấy ý kiến của cơ quan có thẩm quyền nào. Do đó, đại biểu đề nghị cân nhắc làm rõ thêm vấn đề này.

Thứ sáu, quy định về bảo đảm phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực. Tại Điều 36 dự thảo Luật quy định các bộ, ngành có trách nhiệm cử đại diện tham gia tổ thẩm định hồ sơ mời thầu, hồ sơ yêu cầu, kết quả lựa chọn nhà thầu. Kiểm toán nhà nước có trách nhiệm kiểm toán hồ sơ tổng mức đầu tư đã được hoàn thiện theo báo cáo thẩm định của cấp quyết định đầu tư để làm cơ sở phê duyệt dự án. Tổng mức đầu tư chỉ là khái toán và dựa trên mức đầu tư, nội dung này có thể thay đổi rất lớn trong quá trình chuẩn bị đầu tư và sau khi đầu tư. Tuy nhiên, trong quá trình thẩm định giá, gói thầu có vai trò quan trọng hơn nhưng chưa được quy định trong dự thảo Luật. Bên cạnh đó, theo quy định tại khoản 1 Điều 36 thì các bộ, ngành tham gia tổ thẩm định hồ sơ mời thầu chỉ áp dụng với các dự án đường sắt quốc gia trong lĩnh vực hồ sơ mời thầu còn đối với các lĩnh vực khác có nguy cơ tham nhũng, tiêu cực theo Quy định số 178-QĐ/TW ngày 27-6-2024 của Ban Chấp hành Trung ương về kiểm soát quyền, lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật như: lĩnh vực khai thác vật liệu xây dựng, chuyển mục đích sử dụng rừng,… thì chưa có cơ chế kiểm soát. Do đó, đại biểu đề nghị cơ quan soạn thảo rà soát các nội dung theo Quy định số 178 để có cơ chế phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực.

Thứ bảy, về sửa đổi, bổ sung, bãi bỏ một số điều, khoản, phụ lục của các luật liên quan. Qua nghiên cứu, đại biểu cho rằng chỉ nên điều chỉnh những quy định có liên quan đến đường sắt gây cản trở hoặc không đồng bộ với dự thảo Luật, còn những nội dung không liên quan đến lĩnh vực này thì không nên điều chỉnh vì sẽ ảnh hưởng đến những quy định hoặc đối tượng điều chỉnh khác của các luật liên quan. Đơn cử, tại điểm đ khoản 1 Điều 57 dự thảo Luật sửa đổi khoản 3 Điều 159 Luật Xây dựng, khoản 3 Điều 159 quy định: “Bộ Xây dựng, Sở Xây dựng có trách nhiệm kiểm tra, xử lý vi phạm trong việc chấp hành các quy định về điều kiện năng lực hoạt động của chủ đầu tư, tổ chức, cá nhân tham gia hoạt động xây dựng” nhưng dự thảo Luật lại sửa đổi thành “Sở Xây dựng có trách nhiệm kiểm tra, xử lý vi phạm trong việc chấp hành các quy định về điều kiện năng lực hoạt động của chủ đầu tư, tổ chức tham gia hoạt động xây dựng trên địa bàn do mình quản lý”, đã bỏ đi chủ thể “Bộ Xây dựng” chỉ còn Sở Xây dựng tham gia hoạt động xây dựng trên địa bàn do mình quản lý. Tùy theo phạm vi và mức độ phân cấp đối với các đối tượng điều chỉnh bởi Luật Xây dựng ngoại trừ đường sắt thì trách nhiệm quản lý Nhà nước về xây dựng của Bộ Xây dựng vẫn còn. Hiện tại, Bộ Xây dựng không còn thanh tra chuyên ngành và cấp tỉnh cũng không còn thanh tra chuyên ngành nhưng dự thảo Luật lại quy định Sở Xây dựng có trách nhiệm kiểm tra, xử lý vi phạm mà bỏ đi chủ thể Bộ Xây dựng nhưng không giải thích rõ lý do. Do đó, đại biểu đề nghị làm rõ nội dung này, đồng thời rà soát tổng thể các luật có liên quan để có sự điều chỉnh cho phù hợp.

(2) Đối với chủ trương đầu tư Dự án đầu tư xây dựng đường vành đai 4 Thành phố Hồ Chí Minh: Các cơ chế, chính sách đưa vào Nghị quyết về chủ trương đầu tư Dự án đầu tư xây dựng đường vành đai 4 Thành phố Hồ Chí Minh còn rất khiêm tốn. Do đó, đại biểu đề nghị cần rà soát lại nếu các cơ chế, chính sách đưa vào các Nghị quyết đặc thù tương tự hoặc các dự thảo Luật đang được Quốc hội xem xét thông qua, như Luật Đường sắt (sửa đổi) có phạm vi cơ chế chính sách mở rộng hơn hoặc có nét tương đồng với Dự án đầu tư xây dựng đường vành đai 4 Thành phố Hồ Chí Minh thì nên mạnh dạn bổ sung thêm. Bên cạnh đó, điều chỉnh lại tên gọi của các địa phương theo địa giới hành chính mới phù hợp Nghị quyết về việc sắp xếp đơn vị hành chính cấp tỉnh năm 2025 mà Quốc hội đã thông qua.

Tin, ảnh: Ngọc Mai